کامبیز آتابای که بود و چرا شایستۀ عنوان معمار فوتبال نوین ایران است؟

درگذشت کامبیز آتابایی، رئیس فدراسیون فوتبال ایران در دهه ۵۰، بهانه یا فرصتی است تا بدانیم او کیست و چرا دهه ها بعد فراموش نشد و چه نقشی در پایه گذاری فوتبال مدرن ایران داشت.

اگرچه ایران در دوران ریاست جمهوری او برای اولین بار (۱۹۷۸-آرژانتین) به جام جهانی راه یافت، اما ماجرا فراتر از این اتفاق است و البته در این ۲۴ ساعت پس از درگذشت او، اطلاعات نادرستی در مورد عتبه منتشر شده است که بیشتر به دلیل ناآگاهی و تکیه بر محتوای شبکه های اجتماعی، تکرار مطالب خلاف واقع و کمبود اطلاعات تاریخی است.

از جمله اینکه ایران در دوران ریاست وی دو بار قهرمان جام ملت های آسیا شد، در حالی که انتصاب وی در سال ۱۳۵۱ خورشیدی پس از کسب این جام و حضور در المپیک مونیخ صورت گرفت.

اطبایی همزمان با ریاست فدراسیون سوارکاری و البته قائم مقام وزارت دادگستری به ریاست فدراسیون فوتبال ایران رسید و این آخری علاوه بر خصوصیات فردی، به او قدرت آزادی عمل و برخورداری از بالاترین حمایت ها را داد و هیچکس نتوانست مانع تغییرات گسترده او شود.

بنابراین باید نقش و اهمیت او را فراتر از کدام تورنمنت یا جام قهرمانی در زمان او فهمید چرا که صحبت از ایجاد ساختار و تبدیل فدراسیون فوتبال از کاملا آماتور به نیمه حرفه ای است.

با چنین نگاهی، این مقاله به جای تکرار برخی اطلاعات پراکنده و گاه نادرست، به سراغ ۱۰ موضوع قابل توجه و مهم می رود:

۱. عتبایی قائم مقام وزیر دربار بود و برای اینکه با قدرت بیشتر عمل کند، تعدادی از همکاران خود از جمله: هوشنگ دهبان و حسین معتمدی را از آنجا آورد. اولی را دبیر فدراسیون و دومی را رئیس هیئت فوتبال کرد و در واقع یک نفر نبود، یک تیم سه نفره بود.

جالب است بدانید که دود تغییر ساختار با فشار یا ابتکار این مثلث به چشم تهران تاج و باشگاه فوتبال رفت. چرا چون هیچ باشگاهی حق نداشت بیش از یک تیم در مسابقات سراسری ایران داشته باشد و از بین تیم های هم خانواده فقط یک تیم باقی ماند و به صورت حرفه ای فعالیت کرد و بقیه مجبور به آماتور شدن حتی در رده جوانان شدند. به این ترتیب تیم های دیهیم (پله)، افسران و تمام تاج های شهرها ناگزیر آماتور شدند.

در برخی موارد کار از حرفه ای شدن به آماتوری می رسید و منحل می شد. تا جایی که تاج آبادان که معدن بازیکن هم بود منحل شد تاج اهواز هم منحل شد. در تهران هم تیمی دیهیم یا پله، شرکت گاز تهران (بوتان) شد.

۲. بزرگترین اقدام فدراسیون اتابا، سراسری شدن مسابقات و به زبان امروزی راه اندازی لیگ باشگاهی بود، زیرا پیش از آن نه به صورت کشوری بلکه شهرستانی برگزار می شد و بدین ترتیب اولین دوره این مسابقات با عنوان «جام تخت جمشید» در سال ۱۳۵۲ شکل گرفت.

آنها برای همه تیم های حاضر سه شرط گذاشتند: اول داشتن زمین تمرین (نه ورزشگاه). دوم: از هر خانواده فقط یک تیم حق شرکت دارد (به منظور از بین بردن امکان تبانی در صورت نیاز به امتیاز). شرط سوم این است که هر باشگاهی باید مدیر و متولی باشگاه نیمه حرفه ای داشته باشد و در مسابقات انتخابی شرکت کند. همچنین سهم همه جا مشخص شد و تنها ۷ تیم برتر از تهران می توانستند در مسابقات شرکت کنند.

البته ذکر این نکات به این معنا نیست که موها از درزهای این تصمیمات عبور نکرده و نکات مبهمی وجود نداشته است، اما می توان یادآور شد که تیم پرسپولیس در مسابقات تهران نهم شد و البته با این حساب به جام تخت جمشید راه پیدا نکرد، اما به دلیلی – که هرگز مشخص نشد – در جام تخت جمشید حاضر شد.

دیگر اینکه باشگاه آرارات برزگ را حذف کردند در حالی که نه تنها زمین اختصاصی داشتند بلکه یک استادیوم ورزشی تخصصی هم داشتند که بعد از ۵۰ سال هنوز متمایز است چه برسد به آن زمان! تیم دیهیم (پله) به همین دلیل نتوانست شرکت کند. با این حال پرسپولیس راهی جام تخت جمشید شد و بازی معروف ۶ نفره در همین دوره برگزار شد. بازی با بانک ملی به دلیل استفاده حریف از بازیکن غیرمجاز سه بر صفر به سود پرسپولیس اعلام شد و به مقام قهرمانی رسید.

۳. یکی دیگر از تاثیرات مهم آتابایی در انقلابی بود که در تیم های ملی ایجاد کرد و از این رو شایسته عنوان معمار فوتبال مدرن ایران است. در زمان او بود که مسابقات جوانان در شهرها و حتی روستاهای دورافتاده برگزار شد و شور و شوق هم به آن مناطق رفت و استعدادهای جدیدی کشف شد. بعدها تصمیم گرفت این مسابقات را در یک مکان در یکی از شهرهای ایران متمرکز کند و عنوان خاصی را برای این جام در نظر گرفت و محدود به جوانان نشد و به سراغ نوجوانان هم رفت و بعدها نام آن را سپاه خاتمی/جام خاتمی گذاشت. (شوهر خواهر شاه که هنگام پرواز با بادبادک جان باخت و در جوانی از فوتبالیست ها و والیبالیست های مطرح بود و از قضا اسم پسرش کمبیس بود).

۴. در دوران ریاست عتبه، روابط ایران با سازمان های بین المللی گسترش یافت تا جایی که فیفا مسابقات جوانان خوزستان را تصویب کرد و در تقویم سالانه خود گنجاند.

اتفاقی که باعث شد تیم های بزرگ با بازیکنانی به ایران بیایند که بعدها نامشان بر سر زبان ها افتاد. بازیکنانی مانند رنات داسایف (دروازه بان شوروی)، اسکار (مدافع و کاپیتان برزیل)، مساروش (کاپیتان مجارستان) و اگیل بازیکن سطح بالای برزیل در جام ۱۹۷۸ یا ادر، هم تیمی زیکو و سوکراتس در سال ۱۹۸۲.

عتبایی معاون وزارت دربار بود و برای اینکه با قدرت بیشتر عمل کند، تعدادی از همکاران خود از جمله: هوشنگ دهبان و حسین معتمدی را از آنجا آورد. اولی را دبیر فدراسیون و دومی را رئیس هیئت فوتبال کرد و در واقع یک نفر نبود بلکه یک تیم سه نفره بود.

پس از این مسابقات بود که با میزبانی ایران برای مسابقات بین المللی در سطح آسیا موافقت شد و دو دوره قهرمانی جوانان آسیا حاصل آن میزبانی هاست.

یک نفر نایب قهرمان نیز باید اضافه شود. جامی که به دلیل گل دقیقه ۸۰ از دست رفت در حالی که ایران یک دقیقه قبل به تساوی رسیده بود. (در آن زمان مسابقات جوانان ۸۰ دقیقه بود؛ ۱۰ دقیقه کمتر از بزرگسالان).

از آن زمان، تعدادی از مسابقات منطقه ای که اکنون در عربستان یا قطر (مقدماتی المپیک یا جام جهانی) برگزار می شود، در ایران برگزار شد.

۵. آتابای پای مربی معروفی مثل فرانک اوفارل را به ایران باز کرد. او را مستقیماً از منچستریونایتد آورد و آنها مجبور شدند تامی داک وتی را جایگزین او کنند.

البته اوفارل فقط دو سال در ایران بود، اما دو دستیار ایرانی او – حشمت مهاجرانی و حسن حبیبی – تا سال ها بعد منبع کار بودند.

۶. مهمترین دستاورد او البته راهیابی ایران به جام جهانی ۱۹۷۸ است (و نه دو قهرمانی در جام ملت های آسیا در سال های ۱۹۶۸ و ۱۹۷۲ که در ابتدا آمد و اساساً بعد از دومی رئیس فدراسیون شد و آن دو در زمان ریاست مصطفی مکری اتفاق افتاد و متأسفانه بیش از ۴ ساعت با این اشتباه رسانه ها تکرار شده است. باز هم قهرمانی دوران او در بازی های آسیایی تهران است نه جام ملت های آسیا.

در جام جهانی ۱۹۷۸ تنها یک تیم از دو قاره آسیا و اقیانوسیه اجازه حضور داشت و ایران با زدن سه گل در کل مسابقات به عنوان تنها سهمیه وارد شد.

۷. گفته می شد که آتابایی در همان زمان ریاست فدراسیون سوارکاری را بر عهده داشت و در این سمت یکی از بزرگترین مسابقات پرش با اسب را که سوارکاران زن و مرد در آن شرکت می کردند، پایه گذاری کرد.

در این مسابقات تیم ایران با حضور کامبیز آتابایی، نادر جهانبانی، منوچهر خسروداد، گلنار بختیار و علی رضایی موفق به پرش از مانع ۲ متر و ۳ سانتی متری شد. رکوردی که هنوز شکسته نشده است!

۸. از دیگر خصوصیات فدراسیون فوتبال عتبایی این بود که نسبت به هر دو باشگاه پرسپولیس و تاج نگاه یکسانی داشت و زمانی که قرار بود آنها را به رعایت قانون و چارت باشگاه و حوزه استاندارد اجبار کند، نه مرعوب نفوذ و روابط پرویز خسروانی و نه عبده بود و بارها با هر دوی آنها چالش داشت.

۹. تیم ملی فوتبال ایران به جام جهانی ۱۹۷۸ (آرژانتین) مصادف شد با رای قاطع اعضای کنفدراسیون فوتبال آسیا به اخراج اسرائیل.

در این زمان کوتیک مالزیایی به دلیل بیماری نتوانست ادامه دهد و از ریاست کنفدراسیون استعفا داد و کامبیز آتابایی که نایب رئیس بود به عنوان رئیس موقت انتخاب شد. ریاست دایمی او نیز کاملاً محتمل بود زیرا هم فوتبال ایران در اوج بود و هم ایران با درآمدهای سرشار نفتی از خرج کردن ابایی نداشت، اما انقلاب در ایران مسیر را تغییر داد و این نکته از دیگر اشتباهات نوشته‌های ۲۴ ساعت گذشته است که از اتابایی به عنوان تنها رئیس‌جمهور ایرانی در تاریخ کنفدراسیون فوتبال آسیا یاد می‌کند (و باز هم نایب رئیس‌جمهور بود، در حالی که در همان زمان رئیس‌جمهور بود! و به دلایلی خارج از کنترل او، رئیس جمهور دائمی نشد.

۱۰. فیفا به اخراج اسرائیل از آسیا واکنش تندی نشان داد و آن را مصداق دخالت سیاسی در فوتبال دانست و تصمیم گرفت کنفدراسیون فوتبال آسیا را مجازات کند. لغو سهمیه آسیا در جام جهانی ۱۹۷۸ که تیمی جز ایران نبود!

در این بین اطبایی به فکر افتاد و برای خواباندن غائله پیشنهاد عضویت اسرائیل در یوفا را داد و پس از آن اسرائیل از آسیا کوچ کرد و تهدید و مجازات کنفدراسیون و فوتبال ایران نیز رد شد.

برای کاوش در میراث دوران عتبایی به فدراسیون فعلی، نقل حکایتی جالب است:

اشاره شد که مسابقات بین المللی جوانان که در دوران اتابه راه اندازی شد در رشد و معرفی بازیکنان بسیار موثر بود و می توان به مسابقات بین المللی جوانان در اسفند ۱۳۵۷ اشاره کرد; یک ماه مانده به شروع مسابقات لیگ شیراز و اهواز.

هدف این است که در این دیدارها بازیکنی به نام مهدی تاج در گوش چپ تیم جوانان ایران و مقابل تیم هایی مانند برزیل، مجارستان، لهستان، اسکاتلند و تیم باشگاهی آرسنال بازی کرد و سپس به ذوب آهن پیوست.

با خاطره شیرین و تجربه شخصی، تعجبی ندارد که اکنون به عنوان رئیس فدراسیون فوتبال آن مسابقات را احیا نمی کند؟

همچنین در آن زمان مسابقات در دو ورزشگاه برگزار می شد: یکی در تاج گذاری شیراز که بعد از انقلاب به شهدای ارتش شیراز تغییر نام داد و دیگری در استادیوم تختی فعلی اهواز که این دو در حال حاضر وضعیت خوبی ندارند.

در بیان اهمیت و نقش مسابقات جوانان، یادآوری چند نام ممکن است مفیدتر باشد:

در مسابقات جوانان سال ۱۳۵۵ پرویز مظلومی با ۱۰ گل آقای گل شد و چهره شد و استعدادهایی چون حسین فرکی، محمد پنجعلی و بهتاش فریبا با آن گل معروف ۴۰ متر در تیم ملی جوانان به شوروی معرفی شدند و سال ها در فوتبال باشگاهی و ملی به شهرت رسیدند و درخشیدند.

با این سخنان تقلیل نقش و نام کامبیز آتابایی به ریاست فدراسیونی که اولین حضور ایران در جام جهانی را رقم زد، غفلت از دیگر کارهای بزرگ است: ایجاد بستری برای کشف و معرفی استعدادهای ناب از سراسر ایران و پایه گذاری تیم ملی و تغییر مسیر از آماتور به فوتبال نیمه حرفه ای به فوتبال حرفه ای و بعد از آن.