11 اقدام آب منطقه ای گیلان برای تامین آب شرب و کشاورزی

وحید خرمی مدیرعامل شرکت آب منطقه ای گیلان گفت: زمان بندی دقیق توزیع آب کشاورزی و هماهنگی مردم و مسئولان باعث زنده ماندن شالیزارهای گیلان شده است.

افق میهن، استان گیلان همواره به عنوان پرباران ترین منطقه ایران شناخته می شود، اما گیلان آنقدر از کم آبی در امان نمانده است که این روزها در برخی تحلیل ها با چالش های جدی در نحوه مدیریت منابع آبی معرفی شده است.

اعتماد نوشت: در نظر داریم با نگاهی تخصصی-پژوهشی به موضوع آب استان گیلان نگاه کنیم. میزان مصرف آب در استان گیلان بر اساس سند بالادستی سازگاری با کم آبی حدود ۳۳۰۰ میلیون مترمکعب است که ۳۰۰۰ میلیون مترمکعب از آب های سطحی و ۳۰۰ میلیون مترمکعب از آب های زیرزمینی تامین می شود. میزان مصرف آب استان در بخش کشاورزی ۲۹۵۰ میلیون متر مکعب (از این میزان در شبکه سفیدرود حدود ۱۶۷۰ میلیون مترمکعب)، آب شرب ۳۰۰ میلیون مترمکعب و صنعت ۵۰ میلیون مترمکعب است.

سد سفیدرود

سد سفیدرود واقع در شهرستان رودبار منبع اصلی تامین آب اراضی کشاورزی استان است. ظرفیت مخزن این سد حدود یک میلیارد متر مکعب است. حوضه سد سفیدرود تا دو دهه پیش تا پایان فصل زراعی به صورت یکنواخت و بدون نیاز به تناوب آبیاری می شد، اما احداث ۱۱ سد مخزنی جدید در رودخانه های قزالوزن و شاهرود بر روی شاخه های اصلی تامین کننده آب سد سفیدرود شرایط را تحت تاثیر قرار داد.

هر کدام از این سدها برای خود حق آبی تعریف کردند و جریان پایدار رودخانه های منتهی به سد سفیدرود را به چالش کشیدند. در این میان مشکل اساسی دیگری نیز خودنمایی می کند: بارندگی های شدید در گیلان اغلب در فصول غیرکشاورزی رخ می دهد و سد مخزنی خاصی برای ذخیره این آب های سطحی وجود ندارد که معادله مدیریت منابع آب استان را تحت الشعاع قرار داده است.

از سوی دیگر، حتی اگر در مناطقی که سد مخزنی وجود دارد، چنین سدهایی ساخته شود، مانند سد سفیدرود، نمی توانند آب اراضی استان به ویژه اراضی شالیزاری دشت مرکزی گیلان را تامین کنند (حداقل نیاز کشاورزی شبکه سفیدرود از محل سد سفیدرود ۱۴۰۰ میلیون مترمکعب است که حدود ۱۰۰۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته است. در سالهای اخیر).

اما داستان به همین جا ختم نمی شود. برای رفع این چالش، از سال ۱۳۹۵ مطالعاتی برای اجرای طرح جدید جدول‌بندی آب بدون آسیب رساندن به کشاورزان آغاز شد. پس از ماه ها بررسی علمی و فنی، مقرر شد آب سد در قالب دوره های هشت روزه وصل و چهار روزه قطعی، از شبکه سفیدرود در اختیار کشاورزان قرار گیرد.

نتایج بررسی ها نشان داد مزارع برنج پس از آبگرفتگی، با چهار روز قطع آب و پس از بازگشت، خسارتی به محصول آن وارد نمی شود. این یافته مبنایی علمی برای مدیریت نوین آب در گیلان شد. همچنین برگزاری منظم جلسات کمیته منابع و مصارف با حضور سازمان جهاد کشاورزی و هواشناسی به شناسایی دقیق نیاز آبی برنج و زمان بندی بارندگی کمک کرد. از سوی دیگر، با توجه به نیاز شالیزارهای شبکه سفیدرود، ذخیره سد به‌عنوان تنها منبع نمی‌تواند به‌طور کامل نیاز آبی را تأمین کند، بنابراین استفاده از منابع داخلی مانند ایستگاه‌های پمپاژ، سدها، چاه‌ها و بازیافت آب به‌عنوان منابع کمکی که در سال‌های اخیر به‌طور بی‌سابقه مدیریت شده‌اند، نقش اساسی دارند.

تبیین و توجیه این طرح برای کشاورزان کار سختی بود اما کاهش حوضه سفیدرود و تغییر الگوی بارندگی، ضرورت این تغییر را اجتناب ناپذیر کرد. امروزه با برنامه ریزی و مدیریت هوشمندانه این چالش تا حد زیادی مهار شده و حیات اقتصادی گیلان که همچنان به آب گره خورده است، چهارمین خشکسالی متوالی (یکی از مهمترین شاخه های بیانگر این اهمیت کاهش ۵۰ درصدی میانگین برداشت رودخانه سفیدرود) را بدون خسارت جدی پشت سر گذاشته است که در تاریخ استان بی سابقه بوده است.

در این زمینه وحید خرمی; مدیرعامل آب منطقه ای گیلان به «اعتماد» توضیح می دهد: حدود سال ۹۲ که من مدیرعامل سدهای گیلان بودم، زمینه تشکیل کارگروهی برای مدیریت مصرف آب فراهم شد. البته آن روزها نه کمبودی وجود داشت و نه چالشی، اما تصمیم به کار و تحقیق کارشناسی گرفتیم و به همین دلیل از همه دستگاه های مرتبط با تولید برنج و مدیریت مصرف آب دعوت کردیم و کارگروه منابع و مصرف آب تشکیل شد.

در این گروه که شامل تمامی نهادها و سازمان های ذینفع بوده و هنوز هم وجود دارد، به بررسی یافته های علمی در مورد نیاز آبی برنج می پرداختیم. این کارگروه کم کم تبدیل به اتاق فکری برای تصمیم گیری در مورد مسائل آب شد. به این ترتیب پیشنهاد کارشناس را مطرح کرد و با استقبال عمومی مواجه شد. این کارگروه همچنان فعال است و شالیزارها را زنده نگه داشته است. در فصل کشاورزی هر هفته و در فصول غیرکشاورزی هر دو یا سه هفته یکبار تشکیل جلسه می دهد. آنها در مورد بیلان آب استان تحلیل و بررسی می کنند. برای به دست آوردن بهترین مدل با بالاترین کارایی.

در سال ۱۳۹۶ که سیل در برخی نقاط کشور رخ داد، چند مرحله رهاسازی آب از سد سفیدرود گیلان داشتیم تا بتوانیم بدون هیچ آسیبی وضعیت را مدیریت کنیم و بلافاصله پس از آن با کم آبی مواجه شدیم که در این مقطع از مطالعات انجام شده در کارگروه استفاده کردیم و خشکسالی را پشت سر گذاشتیم. بعد از آن کم آبی تا حدود ۴ سال پیش نسبتا زیاد بود تا امروز هر سال را با چالش پشت سر گذاشتیم و هر سال شرایط سخت تر می شود.

پارسال با ۷۰۰ میلیون متر مکعب در شرایطی که اردیبهشت برف چندانی در کوه ها نداشتیم سال آبی را آغاز کردیم. در حالی که باید نیاز یک میلیارد و چهارصد میلیون مترمکعبی را تامین می کردیم. امسال علاوه بر کمبود آب که مدام با آن مواجه بودیم، حتی بارندگی در استان که معمولا دیر است. تیر و اوایل مرداد حتی یک کمک کوچک هم نداشتیم و تا آخرین روز کشاورزی باید آب را تقسیم می کردیم. سال آینده هم سال سختی خواهیم داشت چون پاییز خشکی را سپری می کنیم و سرچشمه اصلی سد قازلوزن هنوز خشک است. در این روزهای کم آبی که هم تجهیزات آسیب دیده و هم مستهلک شده و هم کشاورزان تحت فشار هستند، در سیستم آب منطقه ای گیلان علاوه بر توزیع عادلانه آب، ناچاریم کم آبی را نیز عادلانه توزیع کنیم تا بتوانیم شرایط را مدیریت کنیم. توزیع عادلانه یعنی اینکه مثلاً در شبکه فومنات که یکی از سه شبکه توزیع گیلان (فومنت، مرکز، شرق) است، پس از کار کارشناسی، روش توزیع آب را تغییر دادیم تا همه شبکه ها از یک میزان آب بهره مند شوند. این بهینه سازی در شرق بعد از فومنات انجام می شود.

نتیجه گیری نهایی

ایجاد و ساخت سد برای کنترل بارندگی در گیلان ضروری است. باتوجه به توضیحات قبلی کارایی سد سفیدرود (منجیل) نخواهد داشت و مهمترین قسمت ماجرا این است که در استان های بالادست مانند کردستان، زنجان و قزوین باید باران ببارد تا سد سفیدرود بتواند آب جمع آوری کند و آب منطقه ای گیلان عملکرد خوبی داشته باشد، زیرا بارندگی ها و سیلاب ها در فصل زمستان و به طور کلی در مزارع گیلان و در فصل زمستان اتفاق نمی افتد. نیاز به آب زیاد مهندس وحید خرمی در بخشی از سخنان خود به آمارهای نگران کننده اشاره کرد و اذعان داشت: برای دنیای رسانه و خبرنگاران احترام زیادی قائلم اما تمام تلاشم این بود که با اعلام زودهنگام بحران، بحران ایجاد نکنم و در تمام این سال ها با مسئولان استانی آمار و اطلاعات را بررسی کردیم و انشاءالله با حمایت خداوند عملکرد مناسبی را به کشاورزان ارائه دادیم.

اقدامات کلیدی پروژه های تامین آب شرب و کشاورزی در سال های اخیر توسط مناطق مختلف استان گیلان:

۱- اجرای حدود ۴ کیلومتر ساماندهی رودخانه مرزی آستاراچای با اعتبار فعلی حدود ۶۵۰ میلیارد تومان.

۲- پس از انتقال پروژه آبرسانی به شهرستان آستارا به آب منطقه ای گیلان در سال گذشته موضوع تامین و انتقال آب شرب منطقه چلوند به شهرستان آستارا در برنامه کاری قرار گرفت و مناقصه تامین آب مذکور با اعتبار حدود ۷۵۰ میلیارد تومان برگزار و عملیات اجرایی آن آغاز شده است.

۳- آبرسانی به شهرستان تلاش در دو فاز اضطراری و تکمیلی از چاه فالمان انجام شد. ارزش فعلی کار انجام شده حدود ۷۰۰ میلیارد تومان است. خوشبختانه با اجرای پروژه های مذکور تنش آب شرب شهر مذکور به طور کامل رفع شده است.

۴- سد لاستیکی ماسال به ارزش فعلی ۲۰۰ میلیارد تومان تکمیل و در حال بهره برداری می باشد. همچنین سدهای لاستیکی آستارا، تلاش و صومعه سرا در چند سال اخیر در دست احداث بوده و پیشرفت فیزیکی بالایی دارند. در صورت تامین اعتبار مورد نیاز حداکثر تا یک سال قابل استفاده است.

۵- در قسمت شهرستان رشت سد لاستیکی فخر آباد لشتشا به بهره برداری رسیده است. ارزش فعلی پروژه مذکور ۲۵۰ میلیارد تومان است.

۶- در شهرستان آستانه اشرفیه مخزن زیرزمینی ۱۰۰۰۰ مترمکعبی به ارزش روزانه ۳۵۰ میلیارد تومان به بهره برداری رسیده است. همچنین سد لاستیکی انبار سر پس از رفع مشکلات تملک اراضی با سرعت مناسب در حال ساخت است.

۷- در محدوده شهر لاهیجان پروژه رینگ بزرگ اطراف شهر لاهیجان با حدود ۲۰ کیلومتر لوله گذاری در داخل شهر و به ارزش روزانه حدود ۱۰۰۰ میلیارد تومان به بهره برداری رسیده است.

۸- در محدوده شهرستان سیاهکل سد دیلمان دارای سطح اجرایی ملی بوده و عملیات اجرایی آن آغاز شده است. همچنین مخازن زمینی و هوایی آب شرب سیاهکل با بیش از ۷۰ درصد پیشرفت در دست ساخت است و حداکثر تا یک سال آینده به بهره برداری می رسد.

۹- در شهرستان لنگرود بند لاستیکی پهلوان بستو گلاش کلام به ارزش روزانه ۶۰۰ میلیارد تومان به بهره برداری رسید. همچنین در پی حل مشکل تملک اراضی سد لاستیکی رادارکوم با برآورد اولیه حدود ۲۰۰ میلیارد تومان به زودی آغاز می شود.

۱۰- در محدوده شهرستان رودسر فاز اضطراری تصفیه خانه تول لات با ارزش روزانه حدود ۶۰۰ میلیارد تومان به بهره برداری رسید و تنش آبی ناشی از کدورت چشمه سفیداب (منبع تامین آب شرب شهرهای رودسر و املش) رفع شد. همچنین مخزن ۵۰۰۰ مترمکعبی رحیم آباد و خط انتقال آن با ارزش روزانه حدود ۱۰۰ میلیارد تومان آماده بهره برداری است.

۱۱- در محدوده شهرستان رودبار مجوز پروژه سد ديوارش و خط انتقال آن در سطح كشور اخذ شد و با سرعت خوبي در حال احداث است. امید است فاز اول پروژه آبرسانی سد دیوارش به توتکابن حداکثر تا پایان سال آینده به بهره برداری برسد.