آمار کاهش نرخ بیکاری، گمراه‌کننده است | با شرایط ناگوار بازار کار نباید آمار بیکاری خوب باشد
بررسی اشتغال در بخش های عمده اقتصادی توسط این مرکز نشان می دهد که در تابستان ۱۴۰۳، بخش خدمات با ۵۲.۱ درصد بیشترین سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است. پس از آن بخش های صنعت با ۳۳.۳ درصد و کشاورزی با ۱۴.۵ درصد قرار دارند.
افق میهن، نتایج نظرسنجی نیروی کار تابستان ۱۴۰۳ نشان می دهد که نرخ بیکاری جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله ۱۹.۴ درصد بوده است. بررسی تغییرات فصلی نرخ بیکاری این افراد نشان می دهد که این نرخ نسبت به فصل مشابه در سال قبل (تابستان) ۱۴۰۲.۷ درصد کاهش داشته است.
بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، بررسی نرخ بیکاری گروه سنی ۱۸ تا ۳۵ سال نیز نشان می دهد که ۱۴.۸ درصد از جمعیت فعال این گروه سنی در تابستان امسال بیکار بوده اند. این در حالی است که تغییرات فصلی نرخ بیکاری این افراد نشان می دهد که این نرخ نسبت به تابستان ۱۴۰۲ ۲ دهم درصد کاهش داشته است.
همچنین بررسی اشتغال در بخش های عمده اقتصادی توسط این مرکز نشان می دهد که در تابستان ۱۴۰۳، بخش خدمات با ۵۲.۱ درصد بیشترین سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است. پس از آن بخش های صنعت با ۳۳.۳ درصد و کشاورزی با ۱۴.۵ درصد قرار دارند.
بر اساس آمار صندوق بین المللی پول، ایران با ۸.۹ درصد از نظر نرخ بیکاری در رتبه هفدهم جهان قرار دارد و آمارهای بانک جهانی نیز حاکی از آن است که در بین کشورهای منطقه، تنها عراق و یمن از اشتغال بدتری برخوردار هستند. وضعیت نسبت به ایران و عربستان سعودی هم اکنون ۲.۵ برابر ایران از نظر نرخ اشتغال زنان شاغل بالای ۱۵ سال است و بیش از ۲۹ درصد زنان در سن کار در عربستان سعودی شاغل هستند. اما نسبت زنان شاغل در ایران به جمعیت زنان در سن کار از نزدیک به ۱۴ درصد به ۱۱.۴ درصد کاهش یافته است.
نرخ بیکاری را باید با سایر شاخص های اقتصادی ارزیابی کرد
این در حالی است که بانک مرکزی آمارهای خوش بینانه ای ارائه می کند که کاهش بیکاری ناشی از عدم فعالیت ۳.۵ میلیون نفر در کشور در چهار سال گذشته است. آرشیو مرکز آمار ایران نشان می دهد که در پاییز ۱۳۹۷ حدود ۴۴.۳ درصد از افراد ۱۵ سال به بالا در کشور فعال بوده اند، اما اکنون تعداد افراد فعال در جامعه تنها ۴۱.۵ درصد است. ایران در سال ۲۰۲۱ با نرخ مشارکت اقتصادی ۴۱.۹ درصد در رتبه ۱۶۷ جهان قرار داشت، اما میانگین نرخ مشارکت اقتصادی در جهان حدود ۵۹.۵ درصد بود.
در این خصوص دکتر وحید شقاقی شهری، اقتصاددان و از اعضای هیات علمی دانشگاه خوارزمی تهران به اقتصاد آنلاین می گوید: شاخص نرخ بیکاری شاخص مناسبی برای وضعیت بازار کار ما نیست. نه تنها برای ایران، بلکه در همه جای دنیا، شاخص نرخ بیکاری به تنهایی نمی تواند وضعیت بازار کار را نشان دهد. باید وضعیت اشتغال و بازار را در مجموعه شاخص های دیگری غیر از نرخ بیکاری مشخص کنیم. مانند اشتغال ناقص، نرخ مشارکت، وضعیت شغلی ایجاد شده، مشاغل موقت و پایین دستی یا مشاغل با بهره وری پایین و همچنین مشاغل سطح پایین. به طور کلی، نرخ بیکاری به تنهایی نشان دهنده وضعیت اشتغال یا وضعیت بازار کار ما نیست. نرخ بیکاری را باید با سایر شاخص های اقتصادی در نظر بگیریم. یعنی بتوانیم بازار کار را بسنجیم و به صورت یک بسته برآورد و ارزیابی کنیم. درست است که نرخ بیکاری ما در سال‌های اخیر رقم پایینی را نشان می‌دهد، اما نرخ مشارکت ما نسبت به دوران قبل از کرونا بسیار کاهش یافته است و آمار خالص اشتغال ما هنوز قابل قبول نیست.
مشاغل کاذب گسترش یافته است
وی گفت: در حال حاضر بسیاری از مشاغل ما به مشاغل کاذب یا غیرمولد تبدیل شده است. مثلاً افرادی داریم که تحصیلات عالی دارند اما در مشاغل کاذب به کار گرفته شده اند. درست است که اینها در آمار اشتغال محاسبه شده است اما بهره وری لازم را ندارند. موضوع دیگر این است که معمولا در دنیا شاخص های دیگری ارزیابی می شود. مثلاً وقتی فردی بیکار می شود، چند ماه طول می کشد تا شغلی متناسب با شغل قبلی پیدا کند. اما در ایران وقتی فردی بیکار می شود ممکن است دیگر نتواند شغلی مانند شغل اولش با همان موقعیت اجتماعی یا با همان سطح درآمد و حقوق پیدا کند. هنوز هم کم کاری زیاد داریم و طبق آخرین آماری که دیدم بیش از ۴۰-۵۰ درصد جمعیت ما درگیر کم کاری هستند. یعنی فرد یک یا دو روز در هفته کار می کند، اما هنوز نتوانسته است تمام وقت کار کند. مشاغل سطح پایین و کاذب بسیار گسترش یافته است و بسیاری از مردم و جوانان ما تحصیلات عالی دارند اما درگیر مشاغل کاذبی شده اند که به تخصص آنها ربطی ندارد.
از نظر نرخ مشارکت اقتصادی (نرخ فعالیت) جزو بدترین کشورها هستیم.
بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، ۵۲.۱ درصد از کارگران شاغل در بخش خدمات هستند. از طرفی از دهه ۸۰ کسانی که در ایران هفته ای یک ساعت کار می کنند شاغل هم محسوب می شوند. این موضوع چقدر می تواند ارزیابی های آماری ما را گمراه کند؟ شقاقی شهری در این زمینه توضیح داد: در دنیا میزان دستمزدها به گونه ای است که فرد می تواند با یک یا دو ساعت کار در هفته امرار معاش کند، اما در اقتصاد ایران این گونه نیست و به عبارتی باید گفت: «مطمئن هستند که در سال ۲۰۱۸ به این موضوع توجه کنند. افرادی که شغل یک یا دو ساعته دارند واقعا نمی توانند امرار معاش کنند. بنابراین نمی توانیم نرخ بیکاری را تنها با یک شاخص اعلام کنیم که وضعیت رو به بهبود است. ما از نظر نرخ مشارکت اقتصادی (نرخ فعالیت) جزو بدترین کشورهای جهان هستیم. در دنیا میانگین نرخ مشارکت جهانی بالای ۶۰ درصد است در حالی که در اقتصاد ایران این رقم بین ۴۰ تا ۴۵ درصد است. در دولت سیزدهم شاهد بودیم که این واحد نرخ بیکاری را به عنوان عملکرد خودشان اعلام کردند، اما همه می دانیم که واقعا شرایط این گونه نیست و وقتی آمارهای مختلف را کنار هم می گذاریم، تصویر ضعیفی از اشتغال ایران به دست می دهد. در سال های اخیر مشاغل کاذب زیاد بوده است، به عبارتی می بینیم که برخی از جوانان ما به دلیل اینکه نتوانسته اند با توجه به تخصص خود شغل پیدا کنند، مثلاً در اسنپ مشغول به کار شدند. اینها کارایی لازم را ندارند. اکنون مسائل دیگری در حاشیه وجود دارد. رشد اقتصادی اقتصاد ایران در سال‌های اخیر عمدتاً از طریق درآمدهای نفتی بوده و تنها در حوزه خدمات واسطه‌ای رشد بالایی داشته است. آیا اقتصادی که سرمایه گذاری یا رشد اقتصادی مولد ندارد، امکان دارد نرخ بیکاری خود را کاهش دهد؟ من می خواهم بگویم که هر کدام از اینها به اقتصاد ما سیگنال می دهد که نباید به این شاخص نرخ بیکاری خیلی امیدوار بود.
ما جمعیت محرومان را نمی بینیم
این کارشناس اقتصادی درباره جمعیت محرومان یا کسانی که دیگر به دنبال کار نیستند نیز توضیح داد: در سال های اخیر تورم بالایی به اقتصاد ما تحمیل شده است و شواهدی که من دارم نشان می دهد که بسیاری از مردم دیگر تمایلی به کار ندارند. چون دستمزدی که می بینند آنقدر کم است که دیگر کار کردن برای انسان به صرفه نیست. از این رو با سرمایه اندکی که توانسته اند در زندگی جمع آوری کنند با همان وسایل زندگی می کنند. در واقع آنها خودشان را از بازار کار کنار کشیدند و نمی خواهند با این دستمزدهای کم کار ارائه دهند. مثلاً فردی پیشنهاد می دهد که بابت کار ماهی ۱۰ میلیون حقوق دریافت کند، اما حساب می کند با این ۱۰ میلیون تومان نمی تواند زندگی کند. این افراد دیگر نمی خواهند کار کنند و ما آنها را از جامعه آماری حذف کردیم، بنابراین در نرخ بیکاری به حساب نمی آیند. در حالی که بسیاری از افراد به دلیل شرایط اقتصادی علاقه ای به کار با این دستمزدها ندارند و اینها همه حاشیه های این نوع محاسبات است; بنابراین آمارهای خام و بدون تحلیل ما را گمراه می کند. آمارهای اقتصادی باید در کنار خود تحلیل هایی داشته باشد تا واقعیت ها را بیشتر به ما نشان دهد و صرفاً با تکیه بر یک شاخص نمی توان تحلیل واقع بینانه و درستی از فضای اقتصادی داشت.
یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه خوارزمی تهران در خصوص نرخ مشارکت پایین نیز اظهار داشت: طبق تحقیقاتی که اخیرا انجام داده ام با نرخ مشارکت سال های گذشته یعنی یک بار نرخ مشارکت اقتصاد ایران فاصله داریم. به حدود ۴۴ درصد رسیده است، اما دوباره کاهش یافته است. و هنوز با نرخ مشارکت سال های قبل فاصله داریم. نرخ مشارکت اقتصادی ایران جزو پایین‌ترین نرخ‌های مشارکت در جهان است. همچنین مشاغل کاذب نیز بسیار گسترش یافته است. کارهایی که افراد از سر ناچاری یک یا دو روز در هفته انجام می دهند. از سوی دیگر میزان مشارکت زنان در ایران بسیار پایین است. میانگین مشارکت زنان در دنیا بالای ۶۰ درصد است اما در اقتصاد ایران نرخ مشارکت زنان حدود ۲۰ درصد است. آمار نرخ بیکاری ما شکاف ها و واقعیت هایی را که نسبت به نرخ بیکاری در دنیا وجود دارد را نشان نمی دهد. شاهد گسترش مشاغل کاذب و مشاغل غیرپایدار و غیرمولد در اقتصاد هستیم. در اقتصادی با رشد اقتصادی کم مولد و سرمایه گذاری کم، این اقتصاد به هیچ وجه نمی تواند شغل پایدار ایجاد کند. در اقتصادی که بخش خصوصی ما در بدترین وضعیت خود قرار دارد، آمارهایی که از وضعیت کسب و کار در ایران می بینیم نشان می دهد که در وضعیت بسیار بدی قرار داریم. اینها همه نشان می دهد که آمار نرخ بیکاری ما نباید آنقدر خوب باشد و وقتی مراکز آمار این شاخص ها را کنار می گذارند و به تنهایی سراغ نرخ بیکاری می روند، این گمراه کننده است و واقعیت موجود بازار کار ما را نشان نمی دهد.
وضعیت ناگوار بازار کار ایران
اما مرکز پژوهش های مجلس پیش از این اعلام کرده بود که نرخ واقعی بیکاری کشور دو و نیم برابر آمار رسمی است. در این زمینه دکتر شقاقی شهری گفت: نمی توانیم به راحتی نرخ بیکاری را محاسبه کنیم. این کار مراکز آمار است. آیا می توان گفت که وضعیت بازار کار بهتر شده یا بدتر شده است؟ چرا که بحث وضعیت بازار کار شاخص نرخ بیکاری است. اما باید شاخص های دیگری را در کنار آن دید. از جمله اشتغال ناقص، نرخ مشارکت، اشتغال خالص، مشاغل کاذب و تعداد متقاضیان برای یافتن شغل و … اینها مهم هستند. اکنون نیاز به انتشار گزارشی وجود دارد که چقدر تمایل به عرضه نیروی کار در اقتصاد وجود دارد؟ اطلاعاتی که من دارم نشان می دهد که بسیاری از مدیران شرکت ها می گویند ما به کارگر نیاز داریم، اما کارگر نیست. دلیل آن پایین بودن دستمزدها نسبت به تورم و هزینه زندگی است. بنابراین عده ای دلسرد می شوند و بازار کار را ترک می کنند و این مقوله در آمار نرخ بیکاری لحاظ نمی شود. در چنین شرایطی شرکت ها برای تامین نیروی کار خود از نیروهای مهاجر افغان که در سال های اخیر بر تعداد آنها افزوده شده است استفاده می کنند و به جای استخدام نیروهای ایرانی از نیروهای افغان در مشاغل سطح پایین استفاده می کنند و دستمزد پایینی به آنها تعلق می گیرد.
وی در پایان گفت: دولت قبل و اخیرا آقای فرزین رئیس کل بانک مرکزی خوشحال بودند که نرخ بیکاری مدام در حال کاهش است در حالی که اینها واقعیت بیرونی را منعکس نمی کند و این آمارها ما را به اشتباه می اندازد. یا آگاهانه به بیراهه می رویم یا ندانسته. یعنی احساس می کنیم شرایط خوب است در حالی که هر کدام از شاخص های جانبی و شاخص های مختلف وقتی کنار هم قرار می گیرند نشان دهنده وضعیت ناگوار بازار کار ایران است.
