اثرات تغییر اقلیم بر کیفیت بارش‌ها و کمیت هوا چگونه است؟
به گزارش خبرگزاری افق میهن، تغییر اقلیم امروزه به یکی از پیچیده ترین و جامع ترین چالش های زیست محیطی در جهان تبدیل شده است. این پدیده تنها به افزایش دما یا کاهش بارندگی محدود نمی شود، بلکه تمامی ساختارهای طبیعی، الگوهای آب و هوایی، منابع آبی، پوشش گیاهی، تنوع زیستی و حتی نحوه زندگی و امنیت غذایی جوامع را تحت تأثیر قرار می دهد. دانشمندان بر این باورند که اثرات تغییرات آب و هوایی در دهه‌های اخیر آشکارتر شده است و بسیاری از نشانه‌هایی که امروزه می‌بینیم قبلاً فقط در مدل‌های آب و هوایی بلندمدت پیش‌بینی شده بودند.
تغییرات آب و هوایی دیگر یک هشدار دور یا پیش بینی بلند مدت نیست. بلکه واقعیتی جاری و ملموس است که بر تمام جنبه های زندگی انسان تأثیر می گذارد. طی دهه‌های اخیر، مجموعه‌ای از نشانه‌ها از افزایش مداوم دما تا تغییر الگوی بارش، کاهش رطوبت خاک، کاهش منابع آب و گسترش مخاطرات زیست‌محیطی، تصویری نگران‌کننده اما واقعی از آینده آب و هوای جهان ترسیم کرده است. آینده ای که در صورت غفلت، نه تنها برای اکوسیستم ها، بلکه امنیت غذایی، سلامت انسان، اقتصاد و در نهایت ثبات جوامع را با تهدیدات جدی مواجه خواهد کرد. ایران نیز به دلیل ویژگی های جغرافیایی، قرار گرفتن در کمربند خشک جهان و افزایش فشار بر منابع طبیعی یکی از کشورهایی است که با این بحران مواجه است.
ایران در سال‌های اخیر دوره‌های خشکسالی شدید، کاهش چشمگیر بارندگی مؤثر، افزایش میانگین دما، کاهش بی‌سابقه منابع آب زیرزمینی، تخریب مراتع و کاهش پوشش گیاهی را تجربه کرده است. این تغییرات پیامدهای مستمری ایجاد کرده است. از افزایش ریزگردها و فرسایش خاک گرفته تا کاهش تنوع زیستی، مهاجرت اجباری گونه ها، آسیب پذیری بیشتر اکوسیستم های شکننده و افزایش خسارات ناشی از خطراتی مانند سیلاب های ناگهانی. کارشناسان بر این باورند که آنچه امروز شاهد آن هستیم تنها بخش کوچکی از روندی است که در غیاب سیاست‌های انطباقی و کاهشی، در دهه‌های آینده شدت آن چند برابر خواهد شد.
استان های مرکزی کشور از جمله اصفهان به دلیل دوری از منابع رطوبتی، قرار گرفتن در مناطق خشک و نیمه خشک و اتکا به منابع آبی محدود، بیش از سایر مناطق در معرض اثرات تغییرات اقلیمی قرار دارند. کاهش تدریجی بارندگی مفید، افزایش دمای سالانه، بی نظمی در توزیع زمانی و مکانی بارندگی، افزایش تبخیر و کاهش تغذیه آب های زیرزمینی مجموعه ای از چالش های جدی را برای مدیریت منابع آب و خاک در این مناطق ایجاد کرده است. علاوه بر این، فشارهای انسانی بر منابع طبیعی از جمله برداشت غیرقانونی، مدیریت ناپایدار زمین، تغییر کاربری اراضی و چاه های غیرمجاز به عنوان عامل تشدیدکننده شرایط را پیچیده تر کرده است.
در چنین شرایطی، نقش دانش اقلیم شناسی و تجزیه و تحلیل داده های بلندمدت نسبت به گذشته اهمیت بیشتری پیدا می کند. درک دقیق روندها، شناسایی نقاط بحرانی و ارزیابی آینده اقلیمی مناطق مختلف از پیش نیازهای اصلی برنامه ریزی و تصمیم گیری در زمینه های محیط زیست، آب، کشاورزی، انرژی و توسعه شهری است. سازمان‌های تخصصی مانند اداره کل هواشناسی، با تکیه بر داده‌های رصدی و مدل‌های پیش‌بینی آب و هوا، نقش حیاتی در ارائه هشدارهای دقیق، تحلیل روندها و کمک به سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد ایفا می‌کنند.
در سال‌های اخیر جامعه بین‌الملل نیز با توافق‌های بین‌المللی، توسعه انرژی‌های پاک، کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، مدیریت مصرف و تقویت تاب‌آوری جوامع تلاش کرده است روند تخریب اقلیم را کند یا متوقف کند. با این حال، سرعت تغییرات فعلی نشان می‌دهد که ما به اقدامات بسیار سریعتر، جدی‌تر و هماهنگ‌تر نیاز داریم. کشورهایی که توانسته اند بخشی از این فرآیند را کنترل کنند، ثابت کرده اند که سیاست گذاری علمی، مشارکت عمومی و مدیریت یکپارچه منابع می تواند آینده پایدارتری ایجاد کند.
در این چارچوب بررسی دقیق وضعیت اقلیمی ایران و تأثیرات آن بر محیط زیست، منابع طبیعی و زندگی اجتماعی شهروندان ضرورتی انکارناپذیر است، بدین منظور گفت و گوی تفصیلی با نوید حاجی بابایی معاون پیش بینی و تحقیقات اداره کل هواشناسی استان اصفهان ارائه تصویری روشن، علمی و واقعی از وضعیت اقلیمی و مسیرهای احتمالی پیش رو. این گفت و گو با تکیه بر داده های علمی و تحلیل های کارشناسانه سعی در بررسی ابعاد مختلف تغییر اقلیم از چرایی و چگونگی پیامدها و راه حل ها دارد که در ادامه می توانید جزئیات آن را بخوانید:
افق میهن: هنوز بسیاری از مردم تغییر اقلیم را یک مفهوم کلی و غیر قابل مشاهده می دانند. آیا می توان علائم آن را به طور مشخص توضیح داد؟
حاجی بابایی: درست است که تغییر اقلیم در نگاه اول یک مفهوم گسترده و علمی به نظر می رسد، اما اثرات آن کاملاً قابل مشاهده است. مهمترین نشانه این پدیده افزایش میانگین دمای زمین است. موضوعی که تقریبا در تمام نقاط دنیا ثبت شده است. تغییر الگوی بارش، کوتاه شدن فصول، افزایش دوره های خشکسالی، کاهش رطوبت خاک، کاهش رسوبات برف در مناطق کوهستانی و گسترش بیابان زایی، همگی از نشانه های مستقیم تغییر اقلیم هستند.
اگر به الگوهای پنجاه سال گذشته نگاه کنیم، مشخص می شود که نوسانات اقلیمی همیشه وجود داشته است، اما روند کنونی از نظر سرعت، شدت و گستردگی با هیچ دوره تاریخی قابل مقایسه نیست. افزایش یک تا دو درجه ای در دمای متوسط ممکن است اندک به نظر برسد، اما این میزان تغییر برای سیستم های طبیعی زمین بسیار زیاد است و می تواند کل چرخه های آب و هوایی را تغییر دهد.
افق میهن: افزایش دما یکی از کلیدی ترین مسائل در تغییرات اقلیمی است. پیامدهای این افزایش برای محیط زیست چیست؟
حاجی بابایی: افزایش دما چند پیامد مهم دارد. اولین مورد افزایش تبخیر است که باعث کاهش رطوبت خاک و تشدید خشکسالی می شود. دوم، افزایش دما به طور مستقیم بر الگوی بارش تأثیر می گذارد. با گرم شدن هوا، ظرفیت نگهداری بخار آب افزایش می یابد و بارندگی نامنظم تر، کوتاه تر و شدیدتر می شود.
از طرفی افزایش دما باعث آب شدن سریعتر برف در ارتفاعات و کاهش ماندگاری ذخایر یخ می شود. این تغییرات تأثیر مستقیمی بر منابع آب سطحی و زیرزمینی دارد. همچنین گرم شدن هوا استرس بیولوژیکی را در گیاهان و جانوران افزایش می دهد و برخی از گونه ها را به مهاجرت یا انقراض سوق می دهد. به عبارت ساده تر، تغییر دما نه تنها باعث افزایش دمای هوا می شود، بلکه کل ساختار اکولوژیکی منطقه را نیز تحت تأثیر قرار می دهد.
افق میهن: چرا افزایش دما منجر به تغییر الگوی بارش می شود؟ این رابطه چگونه توضیح داده می شود؟
حاجی بابایی: بارندگی حاصل اثر متقابل دما، رطوبت و فشار هوا است. هنگامی که دمای زمین افزایش می یابد، دو اتفاق همزمان رخ می دهد. اول اینکه سطح زمین بخار بیشتری تولید می کند. دوم، لایه‌های بالایی جو گرم‌تر و ناپایدارتر می‌شوند. نتیجه این تغییرات، اختلال در شکل گیری سامانه های بارشی است.
این به معنای کاهش کامل بارندگی نیست. بلکه به معنای بی نظمی است. برخی از مناطق با بارش های ناگهانی و سیل مواجه می شوند و برخی دیگر وارد دوره های طولانی خشکسالی می شوند. این تغییر الگوها همان چیزی است که در سال های اخیر در ایران و بسیاری از کشورهای خاورمیانه شاهد آن هستیم.
افق میهن: آیا تغییرات اقلیمی در مناطق مرکزی کشور شدیدتر است؟
حاجی بابایی: مناطق مرکزی ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و دور بودن از منابع رطوبتی در برابر تغییرات اقلیمی آسیب پذیرتر هستند. در این مناطق حتی کاهش اندک بارندگی و یا افزایش یک درجه ای دما می تواند اثرات گسترده ای ایجاد کند.
بر اساس بر اساس داده های ما، آب و هوای مناطق مرکزی در دهه های اخیر به سمت خشک شدن حرکت کرده است. افزایش دما بین یک تا سه درجه که در برخی سالها مشاهده می شود، تأثیر زیادی در شدت خشکسالی دارد. کاهش رطوبت خاک، کاهش پوشش گیاهی، افزایش گرد و غبار و کاهش منابع آب از پیامدهای مستقیم این فرآیند است.
افق میهن: تغییر اقلیم چه تاثیری بر منابع آبی و تغذیه سفره های زیرزمینی دارد؟
حاجی بابایی: چرخه آب یکی از اولین بخش هایی است که تحت تأثیر تغییرات آب و هوایی قرار گرفته است. کاهش بارندگی موثر، افزایش دما و افزایش تبخیر باعث کاهش ورود آب به سفره های زیرزمینی می شود. زمانی که باران ها از آرام و مداوم به باران های سیل آسا و کوتاه مدت تبدیل می شوند، نفوذ آب به خاک کاهش می یابد و قسمت زیادی از باران به داخل خاک می ریزد. رواناب تبدیل می شود
این موضوع نه تنها ذخایر آب زیرزمینی را تهدید می کند، بلکه باعث کاهش کیفیت خاک، افزایش فرسایش و گسترش بیابان زایی می شود. در مناطق خشک، هر میلی متر بارندگی اهمیت دارد و زمانی که الگوی بارش به هم می خورد، کل چرخه آب منطقه مختل می شود.
افق میهن: برخی کارشناسان معتقدند تغییرات اقلیمی باعث گسترش بیابان زایی شده است. آیا در کشور هم چنین است؟
حاجی بابایی: بدون شک بیابان زایی تنها پیشرفت شنزارها نیست. بلکه کاهش تدریجی ظرفیت تولیدی خاک است. با افزایش دما و کاهش بارندگی، خاک رطوبت خود را از دست می دهد و پوشش گیاهی ضعیف شده یا می میرد. این فرآیند خاک را بسیار آسیب پذیر می کند و زمینه را برای فرسایش بادی و آبی فراهم می کند.
علاوه بر این، مدیریت نادرست منابع آب، حفر بی رویه چاه ها و برداشت بی رویه از سفره های زیرزمینی نیز روند بیابان زایی را تسریع می کند، بنابراین می توان گفت ترکیب تغییرات اقلیمی و فعالیت های انسانی این پدیده را تشدید کرده است.
افق میهن: تغییر اقلیم چه تاثیری بر تنوع زیستی دارد؟
حاجی بابایی: تنوع زیستی یکی از حساس ترین بخش هایی است که تحت تاثیر تغییرات آب و هوایی قرار گرفته است. بسیاری از گونه های گیاهی و جانوری برای زنده ماندن به شرایط دما و رطوبت خاصی نیاز دارند. وقتی این شرایط تغییر می کند، گونه ها باید یا مهاجرت کنند یا با شرایط جدید سازگار شوند یا در نهایت منقرض شوند.
افزایش دما، کاهش منابع آب، تغییر فصول و از بین رفتن زیستگاه فشار زیادی بر حیات وحش وارد کرده است. این می تواند کل زنجیره غذایی را تحت تاثیر قرار دهد و تعادل اکوسیستم را بر هم بزند.
افق میهن: جوامع در چنین شرایطی چه اقداماتی می توانند انجام دهند؟
حاجی بابایی: مهمترین اقدام کاهش انتشار گازهای گلخانه ای و حرکت به سمت انرژی پاک است. همچنین مدیریت پایدار منابع آب، توسعه فناوری های کشاورزی کم مصرف، احیای پوشش گیاهی، اصلاح الگوی مصرف، آموزش عمومی و برنامه ریزی شهری متناسب با شرایط جدید اقلیمی بسیار ضروری است.
کشورها باید به سمت سیاست هایی بروند که تاب آوری جامعه را در برابر تغییرات آب و هوایی افزایش دهد. این اقدامات نه تنها بر عهده دولت هاست، بلکه مردم نیز نقش مهمی در آن دارند.
افق میهن: با توجه به تجربیات جهانی، آیا می توان انتظار کاهش اثرات تغییرات اقلیمی را داشت؟
حاجی بابایی: تغییر اقلیم یک واقعیت است و برگشت ناپذیری بخش هایی از آن را نمی توان انکار کرد. اما کاهش اثرات آن و کنترل روند آن امکان پذیر است. کشورهایی که در سال‌های اخیر به سمت سیاست‌های سبز حرکت کرده‌اند نشان داده‌اند که اقدامات علمی و برنامه‌ریزی‌شده می‌تواند روند تخریب را کند یا متوقف کند. اگر مدیریت منابع، کاهش آلاینده‌ها و توسعه فناوری‌های پاک با جدیت دنبال شود، می‌توان آینده‌ای متعادل‌تر و پایدارتر ایجاد کرد، نکته مهم این است که از امروز شروع به اقدام کنیم.
