فرزین چگونه اقتصاد ایران را به نابودی کشاند؟

امیررضا اعتمادی – کارشناس اقتصادی; بازار: دلار با آغاز دومین هفته پاییز رکوردی تاریخی در بازار تهران به جا گذاشت و برای اولین بار در تاریخ اقتصاد ایران از مرز ۱۲۲ هزار تومان گذشت. این افزایش بی سابقه تنها در یک هفته دلار را بیش از ۸ هزار تومان گران کرد. عبور دلار از کانال ۱۲۰ هزار تومانی تاثیرات روانی شدیدی بر بازار داشت و باعث شد قیمت ها در بازار طلا و سکه تا سطوح نجومی بالا برود. سکه امامی هم اکنون در آستانه ۱۳۰ میلیون تومان است. رشد شدید نرخ دلار حتی کاهش اخیر اونس طلای جهانی را نیز خنثی کرده و با افزایش تقاضای سرمایه گذاری، قیمت طلا و سکه را در مسیر صعودی نگه داشته است.

سیاست گذاران خارجی چگونه به این وضعیت آشفته واکنش نشان داده اند؟ طی دو سال گذشته، محمدرضا فرزین – رئیس کل بانک مرکزی – بارها وعده کاهش نرخ دلار را داده و نرخ سود بازار آزاد را «غیرواقعی» خوانده است. از دی از ماه ۱۴۰۱ که سکان هدایت بانک مرکزی را در دست گرفت و نرخ دلار آزاد حدود ۴۰-۴۴ هزار تومان بود تا امروز که دلار به ۱۲۰ هزار تومان رسید، همیشه برعکس وعده هایش اتفاق می افتاد. این در حالی است که آقای فرزین نه تنها انتقادی از عملکرد او نکرد، بلکه در مقاطعی از عملکرد او تمجید کرد. در این گزارش نگاهی داریم به کارنامه دوران تصدی فرزین در بانک مرکزی و می بینیم که چگونه سیاست ها و اقدامات او اقتصاد ایران را به ورطه بی ثباتی کشاند. ما همچنین از دیدگاه تحلیلی استفاده می کنیم تا بررسی کنیم که در این مدت چه اشتباهاتی رخ داده و چه راه حل هایی برای برون رفت از این بحران می توان ارائه داد.

فرزین در میرداماد; شروع با وعده ثبات و واقع گرایی.دی ۱۴۰۱)

فرزین در هشتمین ماه ۱۴۰۱ در اواخر دولت سیزدهم (دولت ریاست جمهوری) به ریاست بانک مرکزی منصوب شد. انتصاب وی پس از استعفای ژنرال قبلی در پی جهش های اولیه ارز صورت گرفت. فرزین با شعار “مدیریت بازار ارز و تحقق نرخ” آغاز به کار کرد. وی با تاکید بر اینکه نرخ دلار باید بر اساس واقعیت های اقتصادی تعیین شود، به دنبال حذف رانت ناشی از ارز با چند نرخی شدن بود. در چند هفته اول او دستورالعمل ها را اعلام کرد. از جمله لغو دلار توافقی و ایجاد بازار ارز و طلا.

این همان چیزی است که بانک مرکزی وعده داده است بهمن ۱۴۰۱ همه صرافی ها باید ارز را با همان نرخ اعلام شده در سامانه یکپارچه بازار ارز بفروشند و از این طریق رانت را از مابه التفاوت نرخ ارز حذف کنند. علاوه بر این، «مرکز مبادلات ارز و طلا» به عنوان منبع یکپارچه تامین ارز راه اندازی شد. این اقدامات در نگاه اول نشان داد که رئیس جمهور جدید می خواهد آشفتگی بازار ارز را پاک کند.

اما اولین آزمایش خیلی زود آمد. در ابتدای کار فرزین نرخ دلار آزاد حدود ۴۱ هزار تومان بود. اما تنها چهل روز بعد، بازار ارز وارد فاز صعودی جدیدی شد. در ۲۵ ام بهمن دلار از ۴۵ هزار تومان گذشت و ظرف دو هفته به حدود ۵۸ هزار تومان رسید. این افزایش ۴۰ درصدی در پایان سال ۱۴۰۱ موجب نگرانی سیاستگذاران شد. واکنش فرزین این بود: این قیمت ها واقعی نیست و به زودی کاهش می یابد. اما بازار عکس این وعده ها را نشان داد. با وجود رشد قوی دلار، فرزین آن را صرفاً «حباب» نامید که به زودی خواهد ترکید.

۱۴۰۲: موج دوم افزایش ارزش پول و انکار مکرر واقعیت های بازار

کانال ۵۰ هزار تومانی در بهار ۱۴۰۲ دلار در نوسان بود اما این ثبات دوام نیاورد. از اواسط سال موج جدیدی از افزایش نرخ ارز آغاز شد و تا پایان سال به محدوده ۶۵ هزار تومان رسید. فرزین بار دیگر بر ماهیت غیرواقعی تعرفه ها تاکید کرد. شکاف بین ارز رسمی و آزاد بیشتر شد و ناشران انگیزه ای برای ارائه ارز با نرخ های پایین نداشتند. صرافی نیز با محدودیت های شدیدی مواجه شد.

حدود ۶۰۰ صرافی عملا تعطیل هستند. قبل از فرزین هر روز ۲۰ تا ۳۰ میلیون دلار اسکناس در بورس ها معامله می شد. اما سیاست متمرکز کردن عرضه ارز در مرکز مبادلات و همچنین افزایش کارمزدها و بوروکراسی، تقاضا را به سمت بازار آزاد سوق داد. واردکنندگان در تامین ارز خود با مشکل مواجه بودند و هزینه های بوروکراسی پولی به قیمت کالاها منتقل شد و تورم افزایش یافت.

۱۴۰۳ تا پاییز ۱۴۰۴: رکوردهای متوالی دلار و سقوط آزاد ریال

خارج از مرداد ۱۴۰۳ دلار دوباره افزایش یافت. در پاییز ۱۴۰۳ ۷۰ هزار تومان از کانال عبور کرد، سپس ۸۰ هزار تومان و در زمستان ۹۰ هزار تومان. فروردین ۱۴۰۴ دلار از ۱۰۵۰۰۰ تومان کسر شد. مهر تا ۱۱۸ هزار آذر ۱۴۰۴ از ۱۲۱۰۰۰ تومان گذشت. در این مدت، فرزین همان موضع قبلی را گرفت: «نرخ سود واقعی نیست». اما بازار آزاد راه خود را داشت.

بانک مرکزی نیز انتشار آمارهای کلیدی اقتصادی را متوقف کرد. پس از سه سال، در آذر آمار تورم در سال ۱۴۰۴ منتشر شد و نشان داد که تورم در سال ۱۴۰۱ ۵۳.۱ درصد و در سال ۱۴۰۲ ۴۷.۴ درصد بوده است. تورم امسال نیز ۳۴.۶ درصد است. فروردین تا ۴۱ درصد آبان رسید خود بانک مرکزی اعلام کرد که این افزایش به دلیل رشد نرخ ارز و نقدینگی – دو مولفه ای که در عملکرد خود بانک است- بوده است.

انتقاد کارشناسان: سیاست های غلطی که اقتصاد را بی ثبات می کند

امروز اقتصاد ایران با بازده ۱۹۶ درصدی دلار آزاد در دوره فرزین، چند صد میلیون سکه و تورم ۵۰ درصدی مواجه است. کارشناسان می گویند:

۱. بزرگترین اشتباه انکار واقعیت های بازار و حفظ چند ارزی ارز بود.
۲. ایجاد سیستم های ارزی چندگانه به جای ایجاد بازار شفاف منجر به افزایش رانت شد.
۳. حذف شبکه رسمی صرافی مردم را به سمت بازار آزاد و تلگرام سوق داد.
۴. کتمان آمارها باعث تضعیف اعتماد عمومی و افزایش انتظارات تورمی شده است.
۵. ضعف مدیریت و اقداماتی مانند حراج سکه از ذخایر طلای بانک مرکزی باعث تضعیف منابع شد.
۶. تفاوت بین موسسات (مثلا اجازه واردات بدون انتقال ارز) فشار بر بازار آزاد را افزایش داد و قیمت دلار طی چند هفته ۳۰ درصد افزایش یافت.

خلاصه و راه حل

برای رهایی از این وضعیت باید:

• باید واقعیت های بازار را پذیرفت و سیاست انکار را کنار گذاشت.
• نظام چند نرخی شدن ارز باید لغو شود و بازار ارز متعادل شود.
• صرافی باید احیا شود و عرضه رسمی ارز تسهیل شود.
• آمار باید شفاف و سریع منتشر شود.
• کنترل نقدینگی و بستن کسری بودجه بدون استقراض.
• تقویت استقلال بانک مرکزی و تعیین مدیران شایسته.
• سیاست پولی باید با اجماع کارشناسان انجام شود.
• ارز حاصل از صادرات باید به چرخه اقتصادی بازگردد.

فرزین وعده ثبات می داد، اما عملکرد او منجر به بی ثبات ترین دوره پولی در تاریخ معاصر ایران شد. اکنون زمان اصلاح اشتباهات بزرگ این دو سال و بازگرداندن ثبات به اقتصاد ایران است. تغییر در رأس بانک مرکزی شاید شروع این مسیر باشد، اما کافی نیست. البته من همیشه معتقد بوده ام که تعویض صندلی شرط کافی نیست. آنچه مهم است تفکر صحیح و توانایی عملی کردن آن است. نمونه آن تجربه عبدالناصر همتی است که علیرغم شناخت همه جانبه از مسائل پولی و اقتصادی، فرصت لازم را برای اجرای رویکرد اصلاحی خود در دوران ریاستش نیافت.