2 دهک‌ بالا بیش از صد لیتر در ماه بنزین می‌زنند | دهک های پایین با افزایش قیمت بنزین، هزینه زندگی‌شان بالا نمی‌رود

طی ماه ها و سال های گذشته سناریوها و طرح های متعددی برای مدیریت مصرف بنزین و اصلاح ساختار یارانه ها ارائه شده است. این اقدامات شامل حذف کارت های سوخت، معرفی قیمت گذاری پلکانی، توسعه حمل و نقل عمومی و نوسازی ناوگان فرسوده بود. این در حالی است که هیچ یک از این طرح ها نمی تواند تاثیر بسزایی در کاهش مصرف سوخت و جلوگیری از قاچاق سوخت داشته باشد.

افق میهن به نقل از فرهیختگان، روز گذشته رسانه ها به نقل از معاون اجرایی رئیس جمهور نوشتند که دولت قصد دارد قیمت بنزین را در سه نرخ تعدیل کند. به گزارش رسانه ها، در طرح جدید هر نفر می تواند تا ۶۰ لیتر بنزین سهمیه ای با نرخ ۱۵۰۰ تومان مصرف کند. همچنین تا ۱۰۰ لیتر پس از آن قیمت هر لیتر مانند قبل ۳۰۰۰ تومان می شود و مصرف بیش از ۱۰۰ لیتر احتمالا با نرخ متفاوتی محاسبه می شود. بررسی ها نشان می دهد که مصرف بنزین در کشور افزایش چشمگیری داشته و هزینه های آن برای دولت کمرشکن شده است. از سوی دیگر قیمت بنزین از آبان ۲۰۱۸ تاکنون پایدار بوده است. تحلیل ها نشان می دهد بیشترین تاثیر این سیاست جدید بنزینی دولت بر دهک های نهم و دهم خانوارهای شهری خواهد بود. زیرا این گروه ها بیش از ۱۰۰ لیتر در ماه بنزین مصرف می کنند. اگرچه افزایش قیمت حامل های انرژی در بسیاری از کشورها معمولا با تورم همراه است، اما داده های مرکز آمار نشان می دهد که سهم بنزین در هزینه خانوارهای ایرانی اکنون کمتر از یک درصد است. کارشناسان این کاهش سهم را نتیجه تثبیت ۶ ساله قیمت بنزین می دانند.

سهم بنزین در بودجه خانوار چقدر است؟

در سال ۱۴۰۱ سهم بنزین در سبد هزینه ای خانوارها تفاوت معنی داری را بین دهک های درآمدی با مناطق شهری و روستایی نشان داد. خانوارهای روستایی به طور متوسط ​​۱.۴ درصد و خانوارهای شهری حدود ۱.۱ درصد از کل هزینه های خود را صرف بنزین کرده اند. بررسی دهک ها نشان می دهد که در دهک های کم درآمد، سهم بنزین در شهرها بیشتر از روستاها است. به طوری که در دهه اول خانوارهای روستایی تنها ۰.۵۶ درصد و خانوارهای شهری ۰.۹۳ درصد از هزینه های خود را صرف بنزین کرده اند. در دهک دوم سهم شهری همچنان بالاتر بود (۱.۲ درصد در مقابل ۰.۷۴ درصد). اما از دهک سوم به بعد سهم روستاییان از شهرنشینان بیشتر شد. در دهک سوم این سهم تقریباً برابر (۲/۱ درصد روستایی، شهری حدود ۳/۱ درصد) و در دهک های چهارم و ششم بیشترین سهم در روستا (۷/۱ درصد) و سهم شهری به ترتیب ۳/۱ و ۲/۱ درصد بوده است. دهک های متوسط ​​و بالاتر نیز روند مشابهی داشتند: دهک پنجم سهم روستایی ۱.۶ درصد و سهم شهری ۱.۲ درصد، دهک های هفتم و هشتم سهم روستایی ۱.۶ و ۱.۵ درصد و سهم شهری ۱.۲ درصد داشتند. در دهک نهم سهم بنزین با کاهش اندکی (روستا ۴/۱ درصد، شهری ۱/۱ درصد) و کمترین سهم مربوط به دهک دهم (روستا ۱/۱ درصد، شهری ۷۹/۰ درصد) بوده است.

بر اساس داده های ترازنامه انرژی سال ۱۴۰۱ سهم بنزین در هزینه خانوار در آن سال مشخص شد. اما از آن زمان تاکنون قیمت بنزین در کشور ثابت مانده و نسبت به هزینه خانوار تقریبا دو برابر شده است. در مناطق شهری هزینه های سالانه خانوار از حدود ۱۳۷ میلیون تومان در سال ۱۴۰۱ به ۲۶۹ میلیون تومان در سال ۱۴۰۳ و در مناطق روستایی این رقم از ۷۹ میلیون تومان در سال ۱۴۰۱ به حدود ۱۴۵ میلیون تومان رسیده است. با توجه به افزایش نزدیک به ۲ برابری هزینه ها و ثابت بودن قیمت بنزین، سهم این سوخت در بودجه خانوار کاهش چشمگیری داشته و به نظر می رسد اکنون کمتر از یک درصد از کل هزینه خانوار را به خود اختصاص دهد. این روند نشان می دهد که با ثابت ماندن قیمت بنزین برای چندین سال، اثر هزینه بنزین بر خانوارها در سال های اخیر نسبت به گذشته کاهش چشمگیری داشته است.

آیا برای بنزین سه نرخ وجود خواهد داشت؟

طی ماه ها و سال های گذشته سناریوها و طرح های متعددی برای مدیریت مصرف بنزین و اصلاح ساختار یارانه ها ارائه شده است. این اقدامات شامل حذف کارت های سوخت، معرفی قیمت گذاری پلکانی، توسعه حمل و نقل عمومی و نوسازی ناوگان فرسوده بود. این در حالی است که هیچ یک از این طرح ها نمی تواند تاثیر بسزایی در کاهش مصرف سوخت و جلوگیری از قاچاق سوخت داشته باشد. پیشنهاد حذف کارت سوخت جایگاه ها با هدف کاهش قاچاق و کنترل مازاد مصرف بود، اما تفاوت قیمت سوخت داخلی و منطقه ای باعث شد این سیاست نتیجه ملموسی نداشته باشد. همچنین اجرای قیمت گذاری پلکانی برای مصرف مازاد بر سهمیه به ویژه برای دهک های درآمدی بالاتر برای کاهش فشار مصرف پیش بینی شد. بررسی ها نشان می داد دهک های پایین تر از سهمیه ۱۵۰۰ تومانی خود بیشتر استفاده کرده اند و دهک های بالاتر باید بنزین آزاد را با قیمت ۳۰۰۰ تومان خریداری کنند، اما محدودیت در اجرای این سیاست از تاثیر این سیاست کاسته شد.

طرح توسعه حمل و نقل عمومی و نوسازی ناوگان فرسوده نیز در دستور کار قرار گرفت. تجربه اعتراضات آبان سال ۲۰۱۹ نشان داد که نبود حمل و نقل سریع و ارزان در حومه شهر می تواند نارضایتی اجتماعی ایجاد کند. همچنین برنامه هایی مانند خودروهای دوگانه سوز و جایگزینی خودروهای فرسوده سرعت اجرایی پایینی داشتند و تاثیر محسوسی در مصرف نداشتند. پیشنهادهای دیگری مانند شناورسازی ساعات کار، بهینه سازی موتورهای احتراقی خودروها و موتورسیکلت ها و توسعه صنعت پالایش نفت نیز مطرح شد، اما محدودیت در اجرا و تمرکز ناکافی به نتایج قابل توجهی نرسید.

اما طرح ها و ایده ها در مورد بنزین فقط این نبود. بررسی ها نشان می دهد در سال های اخیر ۴ ایده روی میز سیاست گذاران بوده و توسط گروه های علمی و پژوهشی پیگیری شده و حتی سیاستمداران نیز این موضوع را در تبلیغات انتخاباتی خود قرار داده اند. این ایده ها را می توان به ۴ دسته به شرح زیر تقسیم کرد:

۱. طرح یک: دکتر سعید جلیلی برای اولین بار در مناظره های انتخاباتی سال ۱۴۰۰ این موضوع را مطرح کرد و آن را اصلاحات اقتصادی نامید. جلیلی می گوید: به طور خلاصه برنامه ما این بود که یک مقدار مصرف حامل های انرژی در کشور اعم از گاز، برق، بنزین، گازوئیل و… در کشور داشته باشیم که این مقدار را بر جمعیت کشور تقسیم می کنیم که حاصل آن واحد انرژی است یا به اختصار VAN که شامل سبدی حامل های انرژی است.

۲- طرح دانشگاه شریفیها: این طرح مشابه طرح یک دکتر سعید جلیلی است. در این طرح پیشنهاد مشخص تولیدکنندگان آن این است که دولت ابتدا زیرساخت های انتقال سهمیه سوخت از کارت سوخت به کارت بانکی را فراهم کند و سپس با تامین زیرساخت های دیگر، به هر کد ملی (همه ایرانیان خودرو یا بدون خودرو) مقدار مشخصی (حدود ۲۰ لیتر) بنزین اختصاص دهد. بر اساس این طرح به افرادی که ماهانه ۲۰ لیتر بنزین (عدد پیش فرض اولیه طرح) دریافت می کردند، امکان تعویض بنزین مازاد در بورس انرژی داده شد و افراد فاقد خودرو یا افرادی که خودرو داشتند اما از سهمیه استفاده نکرده بودند، عرضه کنندگان بنزین و مالکان خودرو برای دریافت بنزین اقدام کردند.

۳- طرح پلکانی سه نرخی: در روزهای گذشته برخی رسانه ها موضوع بنزین سه نرخی را مطرح کردند. بر اساس این طرح گفته می شود مردم می توانند تا ۶۰ لیتر بنزین با سهمیه ۱۵۰۰ تومان مصرف کنند; همچنین تا ۱۰۰ لیتر پس از آن قیمت هر لیتر مانند قبل سه هزار تومان می شود و مصرف بیش از ۱۰۰ لیتر احتمالا با نرخ متفاوتی محاسبه می شود.

۴- طرح بنزین به ازای هر نفر: در خصوص تخصیص بنزین به ازای هر نفر در دولت، ایده های متعددی در رسانه ها مطرح شده است. برخی رسانه ها مدعی هستند طرحی که در دولت چکش کاری می شود، شباهت زیادی به ایده اولیه دانشگاه شریفی یعنی اختصاص بنزین به کد ملی دارد.
حالا به نظر می رسد اکثر راهکارهای دولت فعلا در دستور کار نیست، گمانه زنی ها حاکی از آن است که احتمالا دولت می خواهد سیاست قیمت های پلکانی را اجرا کند.

کلاس نهم و دهم در تور طرح جدید بنزینی دولت

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، میانگین مصرف بنزین ماهانه خانوارهای شهری در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۸ روند افزایشی و متفاوتی در دهک‌های درآمدی داشته است. میانگین مصرف خانوارهای شهری در همه دهک ها از ۵۶ لیتر در سال ۱۳۸۵ به ۶۳ لیتر در سال ۱۳۹۸ رسیده است که البته این رشد در دهک های پردرآمد بسیار قوی تر بوده است. دهک دهم پردرآمدترین خانوارها در سال ۱۳۸۵ با ۱۱۲ لیتر مصرف ماهانه به ۱۴۰ لیتر در سال ۱۳۹۸ رسیده است و علیرغم افت مصرف در برخی سال ها مانند سال ۱۳۸۸ (۷۱ لیتر) به دلیل طرح هدفمندی یارانه ها و سال ۱۳۹۸ (۷۹ لیتر)، در نهایت بیشترین میزان مصرف را به ثبت رسانده است.

از سوی دیگر دهک های کم درآمد رشد مصرف کمتری را تجربه کرده اند. به عنوان مثال دهک اول از ۷ لیتر در سال ۱۳۸۵ به ۱۱ لیتر در سال ۱۳۹۸ رسیده و کمترین مصرف را در بین دهک ها دارد. روند مشابهی در سایر دهک های پایین مشاهده می شود. به عنوان مثال دهک دوم از ۱۵ لیتر به ۲۳ لیتر و دهک سوم از ۲۰ لیتر به ۳۸ لیتر رسیده است. دهک های میانی نیز افزایش چشمگیری داشته اند اما همچنان مصرف آن ها نسبت به دهک های بالاتر کمتر است. به عنوان مثال دهک ششم از ۴۳ لیتر در سال ۱۳۸۵ به ۶۴ لیتر در سال ۲۰۱۹ و دهک پنجم از ۳۲ لیتر به ۵۵ لیتر افزایش یافته است.

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، میانگین مصرف بنزین ماهانه خانوارهای روستایی در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۸ در حال افزایش بوده است، اما این رشد بین دهک‌های درآمدی متفاوت بوده است. میانگین مصرف بنزین در تمامی دهک ها از ۳۷ لیتر در سال ۱۳۸۷ به ۴۴ لیتر در سال ۱۳۹۸ رسیده است، اما همچنان بیشترین مصرف در بالاترین دهک های درآمدی مشاهده می شود. دهک دهم پردرآمدترین خانوار روستایی از ۱۰۴ لیتر در سال ۱۳۸۵ به ۷۹ لیتر در سال ۱۳۹۸ افزایش یافته و با وجود کاهش مصرف در برخی سال ها (مثلاً ۱۳۸۸ به ۵۴ لیتر) همچنان بیشترین مصرف را دارد. در دهک های پایین مصرف بنزین بسیار کمتر بوده و رشد آن محدود بوده است. دهک اول از ۵ لیتر در سال ۱۳۸۵ به ۳ لیتر در سال ۱۳۹۸ افزایش یافت و کمترین میزان مصرف را به ثبت رساند. دهک دوم نیز از ۱۰ لیتر به ۸ لیتر کاهش یافت. دهک های میانی مانند دهک های پنجم و ششم رشد متوسطی را تجربه کردند. دهک پنجم از ۲۳ لیتر به ۳۷ لیتر و دهک ششم از ۳۲ لیتر به ۴۲ لیتر رسید.

بنابراین در صورت اجرای طرح جدید بنزین دولت یعنی قیمت بنزین به سه سهمیه تقسیم می شود، زیرا تنها مصرف کنندگان بنزین با بیش از ۱۰۰ لیتر در ماه (به استثنای حمل و نقل عمومی) دهک های نهم و دهم شهری هستند، این دو دهک در طرح جدید دولت برای مصرف بنزین بالای ۱۰ در نظر گرفته می شود.