از حمل بارهای سنگین در دوران امپراتوری روم تا امکان تجارت با مکان های دور. خرها، این حیوانات فروتن، به طرز شگفت انگیزی در طول تاریخ تأثیرگذار بوده اند.
خرها معمولاً به دلیل توانایی مثال زدنی خود در حمل بارهای سنگین و رویکرد سرسختانه – و اغلب محدود – در انجام کارهای دشوار و سخت شناخته می شوند. اما در برخی از نقاط جهان نام این حیوان ناعادلانه با توهین و تمسخر همراه است.
اما در روستایی واقع در ۲۸۰ کیلومتری شرق پاریس، پایتخت فرانسه، باستان شناسان به کشفی دست یافتند که بیشتر تصورات ما را از این جانوران باری تغییر خواهد داد – و اغلب دست کم گرفته می شود.
در محل یک ویلای رومی واقع در دهکده فرانسوی Bonneville-en-Veur، باستان شناسان بقایای تعدادی خر را کشف کردند که بیشتر گونه های شناخته شده امروزی را کوتوله می کنند.
لودویک اورلاندو، مدیر مرکز انسان شناسی و مطالعات ژنومی در دانشکده پزشکی پورپین در تولوز فرانسه می گوید: «اینها خرهای غول پیکر بودند. گونه ای که از نظر ژنتیکی با الاغ های آفریقایی مرتبط است و در برخی موارد حتی بزرگتر از اسب است.
آقای اورلاندو سرپرست پروژه توالی یابی دینا بر روی اسکلت خرها است. این بخشی از یک مطالعه بسیار بزرگتر است که منشا اهلی شدن این حیوانات و گسترش بعدی آنها به سایر نقاط جهان را ردیابی می کند. از طریق مطالعه رابطه ما با این حیوانات، این تحقیق به اطلاعات شگفت انگیزی در مورد تاریخ گونه انسان دست یافته است.
آقای اورلاندو می گوید که قد الاغ هایی که در ویلای رومی بزرگ شده اند – یعنی فاصله پاهای جلویی (قسمت بین دو استخوان شانه در گردن حیوانات) از زمین – ۱۵۵ سانتی متر بوده است، در حالی که متوسط قد خرهای امروزی ۱۳۰ سانتی متر است. تنها گونه ای از خرهای امروزی که ممکن است اندازه مشابهی داشته باشند، جک های ماموت آمریکایی هستند. خرهای نر به طور غیرعادی بزرگ هستند و اغلب برای جفت گیری و تولید مثل استفاده می شوند.
خرها برای اولین بار حدود ۷ هزار سال پیش در شرق آفریقا اهلی شدند. احتمالاً نقش تعیین کننده ای در سازگاری ساکنان آن منطقه با آب و هوای خشک داشته اندبه گفته آقای اورلاندو، خرهای غول پیکر، شبیه به آنهایی که در حومه فرانسه یافت می شوند، احتمالاً نقش مهمی در گسترش و نگهداری امپراتوری روم داشتند، نقشی که به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته است.
وی می گوید: رومی ها بین قرن دوم تا پنجم میلادی از این نوع الاغ برای تولید و پرورش قاطر (حیوانی که از جفت گیری یک الاغ نر و یک اسب ماده تولید می شود) استفاده می کردند.در آن زمان قاطرها نقش اساسی داشتند. در حمل و نقل کالاها و تجهیزات نظامی “اگرچه این خرها در اروپا بودند، اما با خرهای متعلق به غرب آفریقا جفت شدند.”
اما سقوط امپراتوری روم و فروپاشی قلمرو آن احتمالا نقش مهمی در انقراض این نژاد از خرهای غول پیکر داشته است.
آقای اورلاندو می گوید: “اگر امپراتوری شما هزاران کیلومتر عرض ندارد، برای حمل کالا در مسافت های طولانی به حیوان نیاز ندارید.” به این ترتیب انگیزه اقتصادی برای ادامه تولید و پرورش قاطر از بین رفت.»
برای درک نقش الاغ ها در طول تاریخ بشر، یک تیم بین المللی متشکل از ۴۹ دانشمند از ۳۷ آزمایشگاه مختلف، ژنوم ۳۱ نمونه باستانی و ۲۰۷ نمونه مدرن از این حیوان را از سراسر جهان توالی یابی کردند. استفاده از تکنیک‌های مدل‌سازی ژنتیکی به محققان این امکان را داد تا تغییرات جمعیت الاغ‌ها را در طول زمان ردیابی کنند.
آنها دریافتند که به احتمال زیاد الاغ ها برای اولین بار حدود ۷۰۰۰ سال پیش توسط دامداران در کنیا و شاخ شرقی آفریقا اهلی شدند. اگرچه این تاریخ کمی زودتر از آن چیزی است که قبلاً تصور می شد، اما نکته شگفت انگیزتر این است که محققان به این نتیجه رسیده اند که منشاء همه الاغ های امروزی احتمالاً به این رویداد خاص اهلی کردن برمی گردد.
با این حال، طبق مطالعات قبلی، احتمالاً تلاش هایی برای اهلی کردن الاغ در یمن صورت گرفته است. جالب اینجاست که اولین رویداد اهلی کردن این حیوانات در شرق آفریقا همزمان با خشک شدن صحرای آفریقا – که زمانی منطقه ای سرسبز بود – بود.
تضعیف ناگهانی بادهای موسمی از حدود ۸۲۰۰ سال پیش و همچنین افزایش فعالیت های انسانی مانند چرای حیوانات و روشن کردن آتش، منجر به کاهش بارندگی و گسترش تدریجی حالت بیابانی شد. در این میان، خرهای اهلی احتمالا نقش تعیین کننده ای در سازگاری با این شرایط سخت محیطی داشتند.
اورلاندو می‌گوید: «ما معتقدیم تغییرات آب‌وهوایی جمعیت محلی را مجبور به سازگاری می‌کند. در این میان از الاغ برای ضرورت حمل و نقل کالا در مسافت های طولانی و مسیرهای صعب العبور استفاده می شد.
محققان دریافتند که جمعیت خرها پس از اهلی شدن به شدت کاهش یافته و سپس دوباره به شدت افزایش یافته است. ایولین تاد، متخصص ژنتیک جمعیت در مرکز انسان شناسی و مطالعات ژنوم تولوز که در این مطالعه شرکت داشت، می گوید: «این ویژگی اهلی شدن است که تقریباً در همه گونه های اهلی دیده شده است.
این کاهش جمعیت نتیجه ایران تحلیل دودمان مشخصی از خرها برای اهلی کردن و متعاقب آن تولید و پرورش آن نمونه اهلی شده است که منجر به افزایش شدید جمعیت آنها می شود.
تحلیل ها نشان می دهد که ظاهراً این الاغ ها از شرق آفریقا به سایر نقاط قاره از جمله سودان در شمال غربی و از آنجا به مصر برده شده اند. جایی که باستان شناسان بقایای خرهای اهلی را کشف کردند که قدمت آنها به ۶۵۰۰ سال پیش می رسد. طی ۲۵۰۰ سال پس از آن، این گونه جدید اهلی الاغ به اروپا و آسیا رسید و نمونه های امروزی این حیوان شکل گرفت.
Lerke Recht، باستان شناس دانشگاه گراتس اتریش، می گوید خرها به دلیل استقامت بالا و توانایی حمل بارهای سنگین، نقش مهمی در بهبود فرآیند حمل و نقل کالا به مناطق دور در خشکی ایفا کرده اند.
خانم رکت می گوید: «در حالی که رودخانه هایی مانند دجله و فرات در بین النهرین و نیل در مصر می توانند برای حمل بارهای سنگین یا کالاها در حجم زیاد مورد استفاده قرار گیرند، الاغ ها امکان افزایش و تشدید تماس ها در خشکی را فراهم می کنند. “
به گفته وی، این رویداد مصادف با افزایش استفاده از مفرغ در طول هزاره سوم قبل از میلاد بوده است. رکت می‌گوید: «خرها می‌توانستند مس سنگین را در مسافت‌های طولانی حمل کنند و آن را به مناطقی از جمله بین‌النهرین برسانند، جایی که این فلز به‌طور طبیعی یا در مقادیر بسیار کم یافت نشد».
در برخی از نقاط جهان هنوز از الاغ برای انجام برخی کارها استفاده می شود، نمونه آن شهر ماردین در ترکیه است که در آن از خرها برای تمیز کردن خیابان های باریک استفاده می شود.اما در کنار آن حضور الاغ ها و اسب های دیگر در جنگ های آن دوره نیز تغییری ایجاد کرد. رکت می گوید: «این حیوانات در جنگ ها برای حمل وسایل نقلیه چرخدار و همچنین برای رساندن تجهیزات و تدارکات به نیروهای نظامی استفاده می شدند.
خرها به قدری ارزشمند بودند که حتی در مراسم مهم حضور داشتند.
رکت می‌گوید: «الاغ‌ها در مصر و بین‌النهرین به‌قدری ارزشمند بودند که با انسان‌ها و در برخی موارد حتی با پادشاهان و حاکمان دفن می‌شدند». نمونه هایی از الاغ هایی نیز وجود دارد که به تنهایی دفن شده اند.»
به گفته رکت، در هزاره دوم پیش از میلاد، الاغ به عنوان بخشی از مراسم مربوط به امضای معاهدات قربانی می شد.
قدیمی ترین نمونه از این حیوانات که توسط اورلاندو و همکارانش مورد مطالعه قرار گرفته اند، سه الاغ از عصر برنز در ترکیه هستند.
تاد می گوید: آنها رادیوکربن مربوط به ۴۵۰۰ سال قدمت هستند و ساختار ژنتیکی مشابه زیرگونه های امروزی این حیوان در آسیا دارند.
این نشان می دهد که زیرگونه آسیایی خرهای اهلی در همان زمان از گونه های دیگر جدا شده است.
این تحقیق همچنین ثابت می کند که الاغ ها در مقایسه با اقوام چهارپای خود یعنی اسب ها همراهان پایدارتری برای انسان بوده اند.
اورلاندو می گوید: «اسب های اهلی امروزی که حدود ۴۲۰۰ سال پیش اهلی شده اند، تأثیر بسزایی در تاریخ بشر داشته اند. اکنون تحقیقات ما نشان می‌دهد که تأثیر الاغ‌ها حتی بیشتر از آنها بوده است.»
با وجود تمام این فواید پایدار، خرها به اندازه اسب و سگ نزد انسان محبوب نیستند. اما در حالی که در برخی از نقاط جهان خرها تا حد زیادی نادیده گرفته می شوند، در برخی دیگر هنوز مهم هستند.
تاد می گوید: «خرها نقش مهمی در زندگی روزانه میلیون ها نفر در سراسر جهان دارند. جمعیت این حیوان هر سال یک درصد افزایش می یابد. اگرچه در کشورهای توسعه یافته از الاغ در زندگی روزمره استفاده نمی شود، اما در بسیاری از جوامع در حال توسعه، از جمله مناطقی در آفریقا و شبه جزیره عربستان، مردم هنوز برای جابجایی افراد و کالاها به آنها وابسته هستند.
وی همچنین می گوید: شناخت ساختار ژنتیکی خرها می تواند در بهبود روش های پرورش این حیوان و مدیریت آن در آینده موثر باشد.
یکی از موضوعات کلیدی که محققان امیدوارند در مطالعات آینده به آن بپردازند، یافتن خویشاوندان نزدیک خرهای اهلی در طبیعت است. اورلاندو، تاد و همکارانشان موفق به شناسایی سه نمونه در این زمینه شده اند.
تاد می گوید: «ما می دانیم که الاغ های امروزی از نسل خرهای وحشی آفریقایی هستند. ما سه زیرگونه شناسایی کرده‌ایم: زیرگونه اول ۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در دوران امپراتوری روم منقرض شد، دومین زیرگونه احتمالاً در طبیعت منقرض شده است، و زیرگونه سوم به شدت در خطر انقراض است.
با این حال، مطالعات بیشتری مورد نیاز است تا مشخص شود که آیا زیرگونه های ناشناخته تری از خرهای وحشی آفریقایی وجود دارد یا خیر.
آنچه مسلم است این است که کشف زیرگونه های بیشتر به بهبود درک ما از تاریخچه ژنتیکی این حیوانات و نقش آنها در زندگی انسان کمک می کند.
منبع: بی بی سی
